Historia parafii i kościoła

Powstanie parafii żabnieńskiej

Dość dokładnie można powiedzieć, kiedy powstała wieś, a następnie miasto Żabno, ale nie da się z całą pewnością ustalić, kiedy utworzono parafię żabnieńską.


Jest oczywiste, że tam, gdzie istniała osada a później miasto, musiała istnieć parafia. W dokumencie królowej Jadwigi z 26 I 1385 r. na prośbę Spytka z Melsztyna zostało potwierdzone prawo magdeburskie dla kilku jego miast, a w tym dla Żabna. Wynika stąd, że Żabno posiadało już prawa miejskie. Jednak dokument z 1364 r. nie nazywa Żabna miastem. Wnioskować należy, że urbanizacja miasta miała miejsce pomiędzy 1360 a 1385 rokiem.


Można przypuszczać, że we wsi Żabno, o której mowa w 1274 r. mógł istnieć mały kościół, ale nie istniała parafia. Kościół parafialny miał ufundować kawaler maltański Jacek Balon 7 VII 1312 r. i uposażył go gruntami, łąkami, polami i dziesięcinami. Wybudował także dom plebański.


E. Wiśniowski - w opracowaniu: „Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu”, Warszawa 1965 – dowodzi, że parafia w Żabnie mogła powstać po 1374 r., ponieważ z tego roku pochodzi ostatni znany XIV wieczny wykaz świętopietrza i ten kościołów tych nie wymienia. Pierwsza wzmianka o niej zachowała się dopiero w 1422 r. Wiadomo też, jakie imiona nosili proboszczowie w tym mieście na początku XV w.


Ks. Jan Długosz zaznacza, że w Żabnie w II połowie XV w. istniał drewniany kościół pod wezwaniem Ducha św., drewniany kościół pod wezwaniem Krzyża św.  oraz kaplica św. Anny położona przy dzisiejszej ul. Warszawskiej. W parafii znajdował się również dom rektora szkoły, który był także pisarzem miejskim.


Żabno było miastem prywatnym i kolatorami kościoła stawali się każdorazowi dziedzice miasta. Każdy z nich dbał o kościół parafialny i zatwierdzał lub nie kapłana, który chciał być proboszczem parafii...
Żabno dotknęła też dość mocno reformacja. Ówczesny  dziedzic miasta, Hieronim Bużeński, przeszedł na kalwinizm. Nic nie zapowiadało takiego obrotu sprawy. Przecież prezentował w 1570 r. na proboszcza w Żabnie ks. Augustyna Głowaciusa z Bochni.


Hieronim Bużeński urodzony ok. 1513 r. pochodził z ziemi sieradzkiej i pieczętował się herbem Róża. Nosił się z zamiarem pozostania duchownym. Biskup poznański Sebastian Branicki był tym, który powierzył mu sprawowanie funkcji skarbnika i kanonika poznańskiego. Ostatecznie w 1550 r. zostawszy skarbnikiem królowej Bony, zrzekł się tego urzędu. Być może już wtedy nosił się z zamiarem przejścia na stronę zwolenników reformacji. Był także do 1557 r. sekretarzem króla Zygmunta Augusta, a od 1559 r. burgrabią krakowskim, starostą brzeźnickim, dobczyckim i krzeszowskim. W 1569 r. został także podskarbim koronnym. Był także kasztelanem sieradzkim. Przed objęciem Żabna skłaniał się w kierunku arianizmu. Wtedy właśnie przystąpił do arian, lewego skrzydła polskiej reformacji, ale ostatecznie pozostał przy zborze kalwińskim. Był wybitnym przedstawicielem polskiej reformacji. Często pokazywał się na synodach czy innych spotkaniach braci.
To właśnie on jako właściciel miasta założył tu zbór kalwiński i użył na ten cel legowanej przez Stanisława Czernego sumy 600 zł dla kaznodziei, szpitala i szkoły żabnieńskiej. Zabrał też owemu kaznodziei ogród.


Gdy dziedzic z Żabna H. Bużeński przystał do zboru kalwińskiego, doszło w 1574 r. do zaboru przez kalwinów kościoła parafialnego, który został przez nich sprofanowany. Profanacji uległ także kościół pw. Krzyża św., który był prawdopodobnie kościółkiem szpitalnym, kaplica św. Anny, gdzie grzebano zmarłych zwolenników nowej religii, a także kaplica św. Stanisława we dworze. Bużeński zbudował zbór kalwiński a także heretycki cmentarz. Zbór został obrócony potem na dom rektora szkoły. Możliwe, że nowinki religijne znalazły zwolenników wśród żabnieńskich mieszczan i chłopów z pobliskich wsi.


Kościół i inne ośrodki kultu odzyskano w 1596 r. po wielu latach zaboru ich przez nowinkarzy. W tym też roku nastąpiła rekoncyliacja kościoła parafialnego i innych kościółków w parafii, ponieważ uległy one profanacji.
Bużeński  zabrał ze skarbca kościelnego do kaplicy św. Stanisława we dworze skrzynię, w której znajdowały się złote kielichy, a także kilka innych cennych przedmiotów.

 

W 1610 r. ze względu na wielkie ubóstwo jakie panowało w parafii, połączono w unię personalną Żabno z sąsiednim Odporyszowem, tak, że proboszcz żabnieński był także proboszczem w Odporyszowie.
Proboszczowie żabnieńscy przez większość czasu trwania unii mieszkali w Odporyszowie ze względu na fakt wielokrotnego zniszczenia i dewastacji świątyni w Żabnie.
Miasto często było nawiedzane przez pożary i pożogi. W 1657 r. zostało zniszczone przez wojska księcia Jerzego Rakoczego. W 1799 oraz 1880 r. potężne pożary zniszczyły również kościół i plebanię.
Ostatecznie po śmierci ks. S. Morgensterna jego następca ks. Józef Łabuda w roku 1880 przeniósł się do Żabna.


Po śmierci ks. Łabudy proboszczem został dr Ignacy Maciejowski, który dłużej nie chciał utrzymywać unii personalnej dwóch parafii. Rezydował w Żabnie i troszczył się o Żabno, a tymczasem duszpasterstwo w Odporyszowie upadało. Obniżył się poziom moralny ludzi, powoli zaczęły zanikać słynne odpusty. Ponadto proboszcz napotykał na zdecydowany opór wiernych, którzy nie chcieli płacić datków na kościół żabnieński.
To przeważyło, że ks. Maciejowski dążył do tego, aby duszpasterstwo w Odporyszowie objęli oo. Reformaci, ale na to nie chciał się zgodzić Konsystorz Biskupi w Tarnowie, ponieważ bp I. Łobos chciał erygować w Odporyszowie nowa parafię. Jednak 21.IV.1888 r. wybuchł w Żabnie wielki pożar, który zniszczył doszczętnie miasto, unicestwił również kościół żabnieński. Ks. Maciejowski zmuszony był przenieść się do Odporyszowa. I właśnie ten kościół zaczął spełniać rolę kościoła parafialnego. W tym czasie ks. Maciejowski poprosił bp Łobosa o zmianę parafii. Biskup przychylił się do prośby kapłana i przeniósł go na probostwo do Krościenka. Jego następcą został ks. Antoni Chorążak, wikariusz z Bolesławia.


Dążył on do definitywnego odcięcia Odporyszowa od parafii macierzystej. Napotkał w tym względzie poparcie rządcy bp Leona Wałęgi (1901-1933). On to zamierzał w Odporyszowie reaktywować parafię i w związku z tym 26 X 1905 r. sprowadził tam księży misjonarzy. Duchowni św. Wincentego a Paulo na czele z ks. Henrykiem Szczepanem Krzyszkowskim w towarzystwie ks. Ignacego Skórnego przybyli tego dnia o objęli duszpasterstwo. Tego samego dnia opuścił Odporyszów ks. Ignacy Rajczak, ostatni ekspozyt, który z mandatu Konsystorza Biskupiego w Tarnowie i proboszcza żabnieńskiego sprawował tu funkcję duszpasterskie. Tak zakończyła się unia personalna Żabna z Odporyszowem.


Parafia żabnieńska od początku swojego powstania należała do diecezji krakowskiej. Gdy papiez Pius VI bullą Ex Superma Beati Petri Cathedra, dnia 13 III 1785 r. utworzył diecezje tarnowską, to została przyporządkowana do tej diecezji i taki stan trwa do dnia dzisiejszego.
W diecezji krakowskiej została przydzielona do prepozytury wiślickiej a w niej do dekanatu opatowskiego. W 1711 r. bp Kazimierz Łubieński wyłączył dekanat opatowski z prepozytury wiślickiej i zaliczył do archidiakonatu krakowskiego.


Po pierwszym rozbiorze Polski i po poprawkach granicznych dokonanych w 1776 r. po stronie galicyjskiej archidiakonatu krakowskiego znalazł się dekanat opatowski, do którego należała parafia Żabno.
W nowo utworzonej diecezji parafia ta przynależała do dekanatu radomyskiego aż do 1844 r. 10 X 1844 bp Józef Grzegorz Wojtarowicz utworzył dekanat Dąbrowa Tarnowska i Żabno weszło w jego skład. Taki stan rzeczy trwał do 8 IX 1928 r. W tym bowiem dniu bp L. Wałęga utworzył w diecezji siedem nowych dekanatów a pozostałym zmienił granice. Żabno zostało wtedy przydzielone do dekanatu radłowskiego. Taki stan rzeczy nie trwał długo bowiem dekretem bp J. Stepy z 2 II 1949 r. zostało z powrotem przydzielony do dekanatu dąbrowskiego.


Ostatecznie bp Wiktor Skworc 19 IX 2001 r. utworzył dekanat żabnieński i parafia weszła w skład tego dekanatu.


Opracowanie na podstawie książki Ks. Kazimierza Talarka pt. „Parafia Żabno na przestrzeni wieków.”

 

Historia kościoła w Żabnie

HISTORIA. Pierwsza wzmianka o parafii w Żabnie pochodzi z 1422 r. choć jej początki sięgają zapewne 2. poł. XIV w. Pierwszy kościół był zapewne drewniany, w latach 1574-1584 zamieniony został na zbór kalwiński przez Hieronima Bużeńskiego. W 1617 r. wzniesiono murowane prezbiterium i zakrystię, pozostawiając drewniana nawę. W 1657 r. kościół został zniszczony przez pożar. Obecny kościół zbudowany został w latach 1663-1685 z fundacji Rafała Kazimierza Makowieckiego, kasztelana kamienieckiego i starosty trembowelskiego. Konsekracji dokonał bp Marcin Oborski w 1685 r. Kościół był niszczony przez pożary w latach 1799 i 1888 a w 1915 r. ucierpiał w wyniku działań wojennych, kiedy to uszkodzone zostały dachy i zniszczony portal główny. W latach 1955-57 kościół rozbudowano o nawy boczne i przedsionek według projektu Piotra Krakowskiego pod kierunkiem arch. Piotra Kulki. Wtedy też zakrystia została nakryta kopułą zaprojektowaną przez Stefana Świszczowskiego. W 1968 r. nastąpiła wymiana stropu drewnianego na żelbetowy.

ARCHITEKTURA. Barokowy i neobarokowy. Murowany z cegły z użyciem kamienia, otynkowany. Pierwotnie jednonawowy z krótkim prezbiterium. Obecnie trójnawowy, trójprzęsłowy, bazylikowy z prezbiterium zamkniętym półkoliście, przy którym od północy zakrystia a od południa kaplica. Przy nawie od zachodu dobudowana część korpusu. Na zewnątrz ściany o skromnych podziałach pilastrowych obwiedzione przyporami. Szczyt nowej części frontowej w tradycji renesansowej, rozczłonkowany arkadkami w dwóch strefach, w których płaskorzeźby świętych z 1960 r. Ogrójec z rzeźbami z 1866 r. wykonanymi przez Jana Wnęka. Dachy kryte blachą, dwuspadowe nad prezbiterium i korpusem, nad przybudówkami przy prezbiterium pulpitowe. Nad korpusem nawowym wieżyczka na sygnaturkę z latarnią. Wnętrze nawy rozczłonkowane pilastrami nie sięgającymi stropu. Prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, w przybudówkach po jego bokach sklepienia krzyżowe, w nawie głównej i frontowej części kościoła strop płaski, w nawach bocznych sklepienia żaglaste. Portal główny, barokowy z 1684 r., kamienny z tablicą inskrypcyjną, zrekonstruowany po zniszczeniu w 1915 r. Portal kamienny w wejściu od południa o przerwanym przyczółku z posągiem Matki Boskiej na smoku, barokowy z w. XVII.  Polichromia figuralna wykonana przez Łukasza Karwowskiego, ze scenami Zwiastowania, Chrztu Chrystusa, Zmartwychwstania, Zesłania Ducha Świętego i Wniebowstąpienia oraz postaciami śś. i bł.: Cecylii, Jadwigi Andegaweńskiej, O. Papczyńskiego, Szymona z Lipnicy, Benedykta, Świerada, Dobrawy, Karoliny Kózka, Maksymiliana Kolbe, Kingi i Stanisława.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Ołtarz, tabernakulum i ambona wykonane według projektu Stefana Świszczowskiego. Obrazy z dawnego ołtarza: Zesłanie Ducha Świętego i Ukrzyżowanie, malowane przez Piotra Nizińskiego w latach 1889-1900. Chrzcielnica klasycystyczna wykonana po 1888 r. Rzeźby w przedsionku: Chrystus Ukrzyżowany, Matka Boska i św. Jana Ewangelisty, późnobarokowe z w. XVIII. Stacje Drogi Krzyżowej współczesne, wykonane przez Adama Florka. Epitafia: 1. Wilhelma Przybyszewskiego, lekarza (zm. 1919); 2. Kazimierza Jarosza, proboszcza (zm. 1979).

DZWONNICA. Przy kościele, wolno stojąca z XVIIIw., przebudowana i podwyższona w 1927 r. przy jej budowie czynny był mistrz murarski Jakub Jakubiec. Neobarokowa. Murowana, kwadratowa, trzykondygnacyjna, z sienią przejazdową, nakryta hełmem kopulastym latarnią. W niej trzy dzwony z 1948 r.